مردم در دنیا مثل کسی هستند که شب در بیابانی پر از خار حرکت می‌کند

خبرگزاری مهتاب قدس – گروه دین و اندیشه: تاریخ به عنوان یکی از ابعاد و مظاهر فرهنگ و تمدن حائز اهمیت است، زیرا شناخت و دریافت گونه‌های مختلف هر فرهنگ و تمدنی بدون دسترسی به تاریخ انواع هنرها و دانش‌هایی که در تمدن ظهور کرده یا تکامل یافته ممکن نخواهد بود. اسلام هم که دینی کامل و غنی و دارای فرهنگ و تمدن عالی است توجّه بسیاری به تاریخ و تاریخ نگاری دارد. با یک نگاه کلی به آیات قرآن و کلام بزرگان دین می‌توان به اهمیت تاریخ پی برد. طوری که یک سوم آیات قرآن در مورد سرگذشت امت‌های گذشته است که خداوند به منظور عبرت گیری انسان‌ها این قصه‌ها را بیان فرموده است. منشأ اصلی و حقیقی تاریخ‌نگاری اسلامی و نیرومندترین عامل الهام بخش مورخان برای پژوهش و تدوین تاریخ، دین اسلام بود که از شعور نیرومند تاریخی برخوردار است.

اشارات قرآن به وقایع و حوادث تاریخی حاکی از نگرش تاریخی به حوادث گذشته و بیانگر غایت تاریخ از دیدگاه قرآن و حاوی درس‌های مهم تاریخ و تجارب تاریخی است. «به راستی در سرگذشت آنان، برای خردمندان عبرتی است. سخنی نیست که به دروغ ساخته شده باشد، بلکه تصدیق آنچه [از کتاب‌هایی‏] است که پیش از آن بوده و روشنگر هر چیز است و برای مردمی که ایمان می‌آورند رهنمود و رحمتی است.»تاریخ از دیدگاه بزرگان دین و مورخان اسلامی بهترین راهنمای انسان برای آگاهی از احوال نیکان، محرّک کسب فضائل و طرد رذائل و مشوق زهد از طریق تجربه پذیری از دگرگونی‌های روزگار و حصول نیرویی برای تمییز درست از نادرست و تحلیل و نقد و پیش بینی حوادث از طریق مقایسه آنها است. آنچه پیش‌رو دارید گزیده‌ای از سخنان آیت‌الله مصباح‌یزدی است که پیرامون تحلیلی روان‌شناختی از تحولات صدر اسلام ایراد کرده‌اند:

بحث ما درباره آیات و روایاتی بود که در مقام تحذیر و دور کردن مردم از حب و تعلق به دنیاست. نمونه‌هایی از آیات و روایات در جلسات گذشته مطرح شد. بار دیگر تکرار می‌کنم که موضوع بحث این است که انسان دنیا و لذت‌های آن را به عنوان محبوب اصیل خودش بخواهد، به گونه‌ای که مزاحم محبت‌ها، تعلق‌ها و وظایف شرعی‌اش شود. طبعاً این مزاحمت‌ها مراتبی دارد؛ بعضی از مراتب آن حرام است و گاهی حتی موجب کفر می‌شود، اما بعضی از آن‌ها مکروه، مباح یا ترک اولی است.

راز اهمال در بیان برخی مطالب

اما بیاناتی که مردم را از تعلق دنیا باز می‌دارد، این مراتب را از هم جدا نکرده و به بیان مباح، مکروه، و حرام آن ن‌پرداخته است. این روش شایعی در بیان مطالب دینی، تربیتی و اخلاقی است، زیرا اگر بخواهند تمام قیود و استثنائات هر مفهومی را بیان کنند، اصلاً بحث صحیحی شکل نمی‌گیرد. روش همه عقلا این است که موضوع را به طور مطلق بیان می‌کنند و قیود و استثنائات آن را در جای خودش می‌گویند. برای مثال، قرآن از حضرت عیسی علی‌نبیناوآله‌وعلیه‌السلام نقل می‌کند که در گهواره گفت: وَأَوْصَانِی بِالصَّلَاةِ وَالزَّکَاةِ مَا دُمْتُ حَیًّا ؛[۱] خدا به من سفارش کرده که نماز و زکات را رعایت کنم. همان‌طور که می‌بینید درباره این‌که چه نمازی است، و زکات چه مقدار و به چه چیزی تعلق می‌گیرد مطلبی بیان نشده است. چه‌بسا بعضی از این احکام در شرایع تفاوت کند.

وقتی قرآن می‌فرماید: اقیموا الصلاة× إِنَّ الصَّلَاةَ تَنْهَی عَنِ الْفَحْشَاء وَالْمُنکَرِ ،[۲] در مقام بیان این نیست که بگوید نماز را چگونه، چند رکعت و چه وقت بخوانید. به اصطلاح اصولیین ماهیت مهمله نماز منظور است. در علم اصول می‌گویند گاهی ماهیتی را به طور مطلق، گاهی مقید و گاهی به طور اهمال ذکر می‌کنند. وقتی ماهیت به صورت مهمل ذکر می‌شود، گوینده در مقام بیان مطلق یا مقید بودن موضوع نیست. لذا می‌گویند اگر بخواهیم اطلاق‌گیری کنیم باید مقدمات حکمت باشد، و احراز کنیم که متکلم در مقام اطلاق‌گویی است، وگرنه وقتی حکمی را برای مفهومی بیان می‌کنند، خودبه‌خود نه اطلاق از آن فهمیده می‌شود و نه تقیید.

بنابراین، مذمت‌هایی که درباره دنیا شده به این معنا نیست که هر جا اسم دنیا یا حب امور دنیا باشد، حتماً مذموم است و همین احکام را خواهد داشت. ممکن است در جایی حب دنیا مطلوب و حتی واجب باشد، مانند جایی که کمک‌کار عبادت باشد؛ اما این روایات در مقام بیان آن‌ها نیست. این تعبیرات فقط می‌خواهد بگوید که در این ماهیت چنین اقتضایی هست و حواستان جمع باشد. متکفل بیان قیود و اطلاقات، علم فقه است. فقه می‌گوید که هر چیزی با چه قیدی حلال است و با چه قیدی حرام، و کجا با چه شرایطی باید انجام داد؟ ممکن است چیزی در شرایطی واجب باشد، اما در شرایط دیگر حرام شود. برای مثال اگر ثابت شود که روز عید فطر است، روزه‌گرفتن حرام است. روزه‌ای که خداوند می‌گوید پاداشش به عهده من است؛ روزه‌ای که درباره آن می‌فرماید: وَأَن تَصُومُواْ خَیْرٌ لَّکُم ْ؛[۳] استثناها و قیودی دارد که در جای خودش گفته شده است. بنابراین اگر آیات و روایاتی درباره مدح یا ذم دنیا وارد شده و با ابهام‌هایی روبه‌رو شدیم، نباید انتظار داشته باشیم که تمام آن‌ها از خود این روایات برطرف شود.

دنیا شبیه چیست؟

بخشی از آموزش‌هایی که اهل‌بیت‌صلوات‌الله‌علیه‌اجمعین به مردم دادند که به اندیشیدن به آخرت تحریص شوند و دلبستگی به امور دنیا پیدا نکنند، به روش تشبیه و مثل بیان شده است. در قرآن از روش تشبیه بسیار استفاده شده است. در این روش برای این‌که ضررها و عیب‌های محبت دنیا برای مردم مجسم شود، آن را به امور دیگری تشبیه می‌کنند و برای آن مثال‌هایی می‌آورند. در این جلسه از برخی از این تشبیهات بهره می‌بریم.

ماری نرم و کشنده

از امیرمؤمنان‌علیه‌السلام نقل شده است که فرمودند: انّما مثل‏ الدنیا مثل‏ الحیّة، لیّن مسّها، شدید نهشها ؛[۴] مثَل دنیا مثَل مار است. بدن مار نرم است. اگر انسان روی بدن مار دست بکشد بدش نمی‌آید؛ خیلی نرم و ملایم است، ولی نیش آن خطرناک و گاهی کشنده است. وقتی کودکان مار را می‌بینند (اگر کسی آن‌ها را نترساند) از آن خوششان می‌آید و دلشان می‌خواهد با آن بازی کنند. دستی می‌کشند، و وقتی دیدند نرم است بیشتر خوششان می‌آید و می‌خواهند بیشتر با آن بازی کنند، غافل از این‌که مار شوخی ندارد و یک‌باره نیش می‌زند. باید مار را شناخت و اگر مار کشنده‌ای است باید مواظب بود و از آن فرار کرد. فاعرض عمّا یعجبک منها لقلّة ما یصحبک منها؛ اگر ماری دیدی و خیلی از آن خوشت آمد، و به آن دست کشیدی و دیدی موجود نرم و بی‌آزاری است، باز مواظب باش! خیلی به آن مشغول نشو! مصاحبت و بازی با مار خطرناک است. یک وقت تو را نیش می‌زند و آن وقت دیگر چاره‌ای نداری. بدان از آن‌چه بیشتر خوشت می‌آید، همان برائت بیشتر ضرر دارد. هر چه کمتر به آن دست بزنی احتمال خطرش کمتر است و سالم‌تر می‌مانی؛ کُلَّمَا اطْمَأَنَّ مِنْهَا إِلَی سُرُورٍ أَشخصه مِنْهَا مَکْرُوهٌ. هنوز از نرمی بدنش استفاده نکرده‌ای، درد و رنجی شدید به دنبالش خواهد آمد. دنیا هم همین‌طور است. حال که از آن بهره و لذتی بردی، دیگر به آن دل نبند! همان لذتی که به‌اندازه ضرورت بردی کافی است، و سراغ هدف‌های اخروی برو!

تشبیه دیگری از امام کاظم‌صلوات‌الله‌علیه نقل شده است که فرمودند: مَثَلَ‏ الدُّنْیَا مَثَلُ‏ الْحَیَّةِ مَسُّهَا لَیِّنٌ وَ فِی جَوْفِهَا السَّمُّ الْقَاتِلُ یَحْذَرُهَا الرِّجَالُ ذَوُو الْعُقُولِ وَ یَهْوِی إِلَیْهَا الصِّبْیَانُ بِأَیْدِیهِم ْ؛[۵] دنیا مثل مار است که ظاهرش نرم و فریبنده، و در باطنش زهری کشنده است. آن‌هایی که مار را می‌شناسند می‌دانند حیوان خطرناکی است از آن فرار می‌کنند اما بچه‌ها که نمی‌دانند می‌روند با آن بازی می‌کنند. یعنی کسانی که خیلی به دنیا مشغول می‌شوند بچه‌هایی هستند که نمی‌دانند دنیا چیست. خیال می‌کنند چیز خیلی ارزنده‌ای است و خیلی ارزش دارد، اما آن‌هایی که عاقلند می‌فهمند که این ظاهرش است و در درونش سم کشنده است.

نخی از پارچه‌ای نخ‌نما

پیغمبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله درباره غیرقابل اعتماد بودن عمر دنیا می‌فرماید: دنیا همانند پارچه‌ای نخ نخ شده می‌ماند که یک نخ دیگرش مانده تا اصلاً از آن جایی که بند بوده قطع شود. خیال نکن اگر به این نخ دست زدی، این نخ برای تو می‌ماند. این نخ هم مثل سایر نخ‌های این لباس قطع می‌شود؛ هَذِهِ‏ الدُّنْیَا مَثَلُ‏ ثَوْبٍ‏ شُقَّ مِنْ أَوَّلِهِ إِلَی آخِرِهِ ؛[۶] دنیا همانند پارچه‌ای است که همه‌اش نخ نخ شده است و اگر به آن دست بزنی پاره می‌شود. فَیَبْقَی مُتَعَلِّقاً بِخَیْطٍ یُوشِکُ ذَلِکَ الْخَیْطُ أَنْ یَنْقَطِع؛ آخرش به یک نخ بند است که همان هم نزدیک است که پاره شود و عمرش به سرآید. از عمر دنیا همانند نخی از پارچه‌ای نخ‌نخ شده مانده که این در دست توست، و به یک چشم به هم زدن این نخش هم پاره می‌شود و از دنیا خواهی رفت.

فراموش نکنید ما نسبت به دنیا، چه درباره خودمان و چه درباره دیگران، وظیفه داریم کارها را محکم انجام بدهیم. اگر خشتی را روی خشتی می‌گذاریم، آن خشت را درست و محکم بگذاریم. اگر چیزی می‌سازیم در آن حدی که به ما مربوط است سعی کنیم از آن کم نگذاریم. این یک وظیفه اخلاقی دینی است، اما این غیر از آن است که دل ما به این بسته باشد. ممکن است انسان در لحظات آخر عمرش هم باشد، اما گر خطی می‌نویسد سعی کند خطش را قشنگ بنویسد، اگر کاری را انجام می‌دهد کار را محکم انجام دهد. این بدان معنا نیست که خودش می‌خواهد تا ابد از این استفاده کند. این به معنای دلبستگی به دنیا هم نیست که به بهانه آن تنبلی کند و بگوید ما زاهد و نسبت به دنیا بی‌اعتناییم! اگر زاهد هستی چرا کار مردم را خراب می‌کنی؟ وظیفه‌ای داری، تعهد کرده‌ای باید کار را درست انجام دهی! این‌که سفارش شده که اگر کاری را انجام می‌دهید آن را متقن انجام دهید به معنای دلبستگی به آن کار نیست، بلکه یعنی انسان وظیفه‌ای که نسبت به آن کار دارد را درست انجام دهد. این مذمت‌ها برای زمانی است که انسان برای لذت خودش محکم‌کاری کند.

استراحتگاهی در بین راه

از امیرالمومنین‌سلام‌الله‌علیه نقل شده که فرمودند: وَإِنَّ أَهْلَ الدُّنْیَا کَرَکْبٍ بَیْنَا هُمْ حَلُّوا إِذْ صَاحَ‏ سَائِقُهُمْ‏ فَارْتَحِلُوا ؛[۷] کاروانی حرکت کرده و از جایی به جای دیگر می‌روند. در استراحتگاهی توقف کرده‌اند تا غذایی بخورند و استراحتی کنند، اما همین‌که بساط‌شان را پهن کردند و هنوز کارشان تمام نشده، قافله‌سالار ندا می‌دهد که حرکت می‌کنیم. دنیا این طور است. دنیا توقفگاهی بین رحم مادر و قبر است، و قبر آغاز زندگی ابدی ماست. کسی نباید به این استراحتگاه دل ببندد. قهوه‌خانه برای همین است که انسان چای و ناهاری بخورد و برود؛ برای این نیست که انسان بگردد، یا برای خودش کاخی بسازد.

حضرت در تشبیه دیگری می‌فرماید: أَهْلُ‏ الدُّنْیَا کَرَکْبٍ‏ یُسَارُ بِهِمْ وَ هُمْ نِیَام؛ ‏ اهل دنیا شبیه قافله‌ای هستند که این‌ها را در حالی‌که خوابند حرکت داده‌اند. ناگهان بیدار می‌شوند و می‌گویند: اینجا کجاست؟ ما چه وقت آمدیم، و چه کسی ما را به این‌جا آورده است؟ الناس نیام و إذا ماتوا انتبهوا؛ انسان‌ها خوابند؛ وقتی به عالم برزخ رفتند، آن‌جا اول بیداری است. وقتی بیدار شد با خودش می‌گوید: چرا فکرش را نکرده بودیم؛ چرا تهیه‌ای ندیده بودیم؟!

آب شوری کُشنده

این مثل هم از موسی‌بن‌جعفرسلام‌الله‌علیه است کهمَثَلُ‏ الدُّنْیَا مَثَلُ‏ مَاءِ الْبَحْر، ِ کُلَّمَا شَرِبَ مِنْهُ الْعَطْشَانُ ازْدَادَ عَطَشاً حَتَّی یَقْتُلَهُ ؛[۸] دنیا مثل آب دریا می‌ماند؛ یعنی آب آن شور است. انسان تشنه وقتی به لب دریا می‌رسد خیال می‌کند می‌تواند آب بخورد و رفع عطشش بشود. شروع به خوردن می‌کند، اما هر چه بیشتر می‌خورد تشنه‌تر می‌شود و آن قدر می‌خورد تا او را می‌کشد.

دامی برای غافلگیری

از کلمات قصار امیرالمومنین‌سلام‌الله‌علیه است که فرمود: إِنَّمَا الدُّنْیَا شَرَکٌ‏ وَقَعَ فِیهِ مَنْ لَا یَعْرِفُهُ ؛[۹] تله گذاشتن یک کار عقلایی است و انسان برای به دست آوردن چیزهایی که به آسانی به دستش نمی‌آید، سعی می‌کند حیله‌ای به‌کار ببرد و آن‌ها را به دام بیندازد. در این حدیث حضرت می‌فرماید: دنیا شبیه دامی است که کسی گسترده باشد تا ما را غافلگیر کند و در آن بیندازد. در جنگ‌ها نمونه‌های زیادی داریم که دشمن از آن جایی که به آسانی حریف طرف مقابل نمی‌شود برای آن‌ها تله‌ای می‌گذارد و آن‌ها را در دام می‌اندازد. می‌فرماید: دنیا هم دامی است که بر سر راه انسان گسترده شده است. کسی که این دام را نمی‌شناسد، گول می‌خورد و در دام می‌افتد. پس مواظب باشید ببینید پایتان را کجا می‌گذارید!

شبی تاریک در بیابانی پراز تیغ

در تشبیه دیگری می‌فرماید: مردم در دنیا مثل کسی هستند که شب در بیابانی پر از خار و خاشاک حرکت می‌کند. هر قدمی برمی‌دارد با احتیاط برمی‌دارد و به گونه‌ای پا بر زمین می‌گذارد که پایش آسیب نبیند و سالم عبور کند. اما کسی‌که به این تیغ‌ها توجه ندارد به سرعت قدم برمی‌دارد و چند قدم که می‌رود خارها در پایش فرو می‌رود و از راه باز می‌ماند. چه‌بسا خارهای زهرآلودی باشد که او را هلاک هم بکند. بالاخره باید از این راه عبور کرد. انسان نمی‌تواند از رحم مادر به بهشت بپرد. سنت الهی این است که این مسیر باید طی شود، و هر انسانی باید چندی در دنیا زندگی کند. مهم این است که با این محل سکونت موقت چگونه برخورد کند؛ ممکن است خیال کند این‌جا بستر نرمی است و هر چه دلش می‌خواهد برایش فراهم می‌شود و خطری هم او را تهدید نمی‌کند، یا بداند اینجا خارها، مارها و عقرب‌ها هست و باید با احتیاط قدم بردارد و مواظب باشد که خطری متوجه‌اش نشود. در این صورت می‌تواند از این دنیا زاد و توشه‌ای برای آخرت بردارد.

مانند سایه‌ات!

باز از امیرالمؤمنین‌سلام‌الله‌علیه مثال دیگری نقل کرده‌اند که می‌فرماید: مَثَلُ الدُّنْیَا کَظِلِّکَ إِنْ‏ وَقَفْتَ‏ وَقَفَ‏ وَ إِنْ طَلَبْتَهُ بَعُدَ ؛[۱۰] دنیا مثل سایه خودت می‌ماند. اگر جایی بایستی سایه هم کنارت ایستاده است، اما اگر بخواهی دنبال سایه بدوی، سایه هم می‌دود و تو به آن نمی‌رسی. هر چه دنبال دنیا بدوی، بیشتر از تو فرار می‌کند و نیازت به آن بیشتر می‌شود، اما وقتی به آن اعتنایی نداشته باشی به اندازه‌ای که برائت لازم است فراهم می‌شود. بنابراین حرص بی‌جهت نزن! فقط دنبال شناختن وظیفه‌ات باش و آن را انجام بده. اگر وظیفه‌ات این است که امور دنیا را ترتیب بدهی و منافعی از آن ببری تا به فقرا خدمت کنی، وظیفه‌ات را انجام بده. گاهی برای انسان واجب است که برای عزت دولت اسلامی، یا برای این‌که دستش پیش دیگران دراز نباشد، امور دنیایی خود را سر و سامان دهد. آن یک وظیفه است و باید انجام دهی، اما این کار را برای هوس خودت نکن!

توقف همان و جا ماندن همان!

در روایتی از پیغمبر اکرم‌صلی‌الله‌علیه‌وآله نقل شده است که فرمودند: دنیا مثل کاروانی است که در حال سفر است. هر اندازه انسان توقف کند، به همان اندازه از کاروان عقب می‌ماند. کاروان در حال حرکت است و به مصلحت تو نیست که خیلی توقف کنی و این‌جا دل ببندی. باید از این‌جا عبور کرد. اگر راه سرسبز و خرمی است تماشا کن! نعمتی است خداوند قرار داده است؛ استفاده کن و برو! این‌جا برای ماندن نیست. اگر توقف کنی از قافله عقب می‌مانی. اهل قافله راه را می‌پیمایند و به سعادت آخرت می‌رسند و تو همین جا مانده‌ای.

روایت دیگری از پیغمبر اکرم‌صلی‌الله‌علیه‌وآله است که فرمودند: مَا لِی وَ الدُّنْیَا إِنَّمَا مَثَلِی وَ مَثَلُ الدُّنْیَا کَمَثَلِ رَاکِبٍ مَرَّ لِلْقَیْلُولَةِ فِی ظِلِّ شَجَرَةٍ فِی یَوْمِ صَیْفٍ ثُمَّ رَاحَ وَ تَرَکَهَا ؛[۱۱] مسافری در مسیری می‌رود. تابستان است و آفتاب تابیده و هوا گرم است. تشنه و خسته نزدیک ظهر به درختی می‌رسد و زیر آن می‌رود تا خواب قیلوله و استراحتی بکند. وقتی استراحتی کرد، بیدار می‌شود و به راه می‌افتد. توقف این مسافر در زیر این درخت، همانند توقف ما در این دنیاست. ما از راهی آمده‌ایم و وارد این‌جا شده‌ایم. این‌جا توقفگاهی است که باید از آن رفت. همان اندازه این‌جا می‌مانیم که رفع خستگی‌مان شود و نیازمان را برای رفتن برطرف کنیم.

از امیرالمؤمنین‌سلام‌الله‌علیه نقل شده است که خلیفه دوم وارد منزل پیغمبر اکرم شد و دید که حضرت روی حصیری دراز کشیده‌اند و برجستگی‌های حصیر در بدن‌شان اثر گذاشته است. عرض کرد: یا رسول‌الله! خوب بود بستری تهیه می‌کردید و روی آن می‌خوابیدید که این طور بدن‌تان اذیت نشود.فَقَالَ مَا لِی وَ لِلدُّنْیَا؟ مَا مَثَلِی وَ مَثَلُ الدُّنْیَا إِلَّا کَرَاکِبٍ سَارَ فِی یَوْمٍ صَائِفٍ ؛[۱۲] این روایت هم همان مضمون روایت قبل را دارد. می‌فرماید: مثل من در دنیا مثل راکبی است که در روز تابستانی در حال سفر است و نزدیک ظهر برای استراحت به زیر درختی می‌رود تا از سایه درخت بهره‌مند شود. اما همین‌که خستگی‌اش رفع شد، باید بلند شود و حرکت کند. اینجا جای ماندن نیست که من فکر رختخواب و تشک باشم. یک چند دقیقه‌ای باید استراحت کنیم و برویم.

نمی بر دیواره کاسه

و بالاخره در نهج‌البلاغه از امیرالمؤمنین‌علیه‌السلام نقل شده است کهأَلَا وَ إِنَّ الدُّنْیَا قَدْ وَلَّتْ حَذَّاءَ فَلَمْ یَبْقَ مِنْهَا إِلَّا صُبَابَةٌ کَصُبَابَةِ الْإِنَاءِ اصْطَبَّهَا صَابُّهَا ؛[۱۳] دنیا با شتاب در حرکت است، و چیزی از آن باقی نمانده است. کاسه آبی را تصور کنید که آب آن خالی شده و تنها نمی از آب بر آن باقی مانده‌است. چنین نمی از زندگی برای ما باقی مانده است. این قابل دل بستن نیست. نسبت این زندگی به حیات ابدی، نزدیک صفر است و کأنه چیزی حساب نمی‌شود. شما این نم را با آب‌انبار، مخزن آب شهر یا آب دریا مقایسه کنید. این نم چه نسبتی با آن‌ها دارد؟! کسی این را اصلاً آب حساب نمی‌کند. از این‌رو خداوند فرمود: وَإِنَّ الدَّارَ الْآخِرَةَ لَهِیَ الْحَیَوَانُ ؛[۱۴] این اسمش زندگی نیست، و «زندگی» در آخرت است. این زندگی که به چشم بر هم زدنی تمام می‌شود، قابل این نیست که انسان آن را هدف قرار دهد و برای رسیدن به آن برنامه‌ریزی کند، مگر این‌که آن‌چه را می‌طلبد، وسیله‌ای برای آخرتش باشد. اگر برای آن هدف بود خیلی ارزشمند است و همه ارزش‌های هدف از این راه حاصل می‌شود. بهشت ابدی با همه مقاماتش مزد اعمالی است که این‌جا انجام می‌دهیم. درست است که این اعمال چند روزی بیشتر نیست، اما آن بهشت با آن مقامات و با آن طول عمر، اثر همین اعمال چند روزه است. این اعمال خیلی قیمت دارد، چون این‌ها را برای آن انجام می‌دهی. اما اگر برای خودش انجام دهی، تا چشم بر هم زنی تمام می‌شود.

[۱]. مریم، ۳۱.

[۲]. عنکبوت، ۴۴-۴۵.

[۳]. بقره، ۱۸۴.

[۴]. بحارالانوار، ج ۷۰، ص ۱۰۵.

[۵]. تحف‌العقول، ص ۳۹۶.

[۶]. نهج‌الفصاحه، ص ۷۱۹.

[۷]. بحارالانوار، ج ۷۵، ص ۱۳.

[۸]. تحف‌العقول، ص ۳۹۶.

[۹]. غرر الحکم و درر الکلم، ص ۲۷۲.

[۱۰]. غررالحکم و درر الکلم، ص ۷۰۸.

[۱۱]. بحارالانوار، ج ۷۰، ص ۱۱۹.

[۱۲]. بحارالانوار، ج ۷۰، ص ۱۲۳.

[۱۳]. نهج‌البلاغه، ص ۸۴.

[۱۴]. عنکبوت، ۶۴.